Кобрын у перыяд да н.э. па IX ст.

Згодна з археалагічнымі крыніцамі, у межах Кобрыншчыны налічваецца больш за 20 населеных пунктаў, каля якіх размяшчаліся старажытныя стаянкі. Першыя людзі з'явіліся ў гэтых месцах прыкладна 14 тысячагоддзяў таму назад, у канцы каменнага веку (верхні палеаліт). Сучасную заходнюю Беларусь і Польшчу ў 12-10 тыс. да н. засялялі плямёны свідэрскай культуры. У часы мезаліту людзі арганізоўвалі свае стаянкі каля водных крыніц, на ўзгорках. Будавалі жыллё з дрэва і шкур. Як правіла, у доме жыла адна мацярынская радавая абшчына. На Кобрыншчыне знойдзена толькі адна стаянка часу свідэрскай культуры – у 5 км на паўночны ўсход ад с. Дзівін, каля воз. Любань. У 4-3-м тыс. да н. Кобрыншчыну засялялі плямёны нёманскай культуры. Селішча эпохі неаліту складалася з некалькіх хат, у якіх магло жыць да 10 чалавек. У пачатку 2-га тыс. да н. амаль усю тэрыторыю сучаснай Беларусі засялялі прышлыя плямёны блізкіх археалагічных культур. У сярэдзіне 2-га тыс. да н. сфармавалася так званая тшынецкая археалагічная культура (продкі славян). Слядоў пражывання людзей у бронзавым веку на Кобрыншчыне знойдзена даволі шмат: Кастрычнік, Куставічы, Ліпава і інш. Эпоха “жалеза” на Палессі пачалася ў VII ст. да н.э. Пачатак жалезнага веку на заходнім Палессі звязваюць з сярэднявечнай усходнепаморскай культурай.

​

Дакладна не ўстаноўлена, якія плямёны засялялі Кобрын пасля II ст. н. э. Праз гэтую тэрыторыю перамяшчалася мноства плямёнаў, у т.л. готы, гепіды і інш. Сукупнасць іх гістарычна рыс (IV-II стст. да н. э.) атрымала назву вельбарскай археалагічнай культуры.

​

З выкарыстаннем прылад працы з жалеза ў выніку пашырэўшай гаспадарчай дзейнасці пачаўся распад першабытных адносін і станаўленне вялікіх патрыярхальных сем'яў.

​

Першыя селішчы славян у заходнім палессі вядомыя з VI-VII стст. Магчыма, тут пражывалі нашчадкі готаў, кельтаў ці яцвягаў. Спрэчкі аб гэтым працягваюцца яцвягі згадваюцца як народ, які ў ІІ ст. жыў на ўсход ад Віслы. Дарэчы, у мясцовай тапаніміцы сустракаюцца не характэрныя для славян назвы. Да гэтага часу археолагамі знойдзена некалькі курганоў у басейне р. Лясная, якія сведчаць аб прысутнасці ў даўнія часы плямёнаў яцвягаў. З'яўленне славян звязана з рассяленнем плямён дулебаў, якія дайшлі да Кобрыншчыны.

​

У X-XIII стст. у месцах паселішчаў, якія раней складаліся з некалькі дзесяткаў дамоў, узнікаюць першыя гарады-Бярэсце, Пінск і Кобрын. Хоць першыя згадкі аб узнікненні Кобрына адносяцца да XIII ст., вядома, што ён з'явіўся значна раней. Археолагі правялі раскопкі непадалёк ад маста праз р. Мухавец, дзе ў ніжніх пластах былі знойдзены сведчанні больш ранняга селішча ў гэтых месцах (сярэдзіна XI ст.). Гэта даказвае археалагічны комплекс "Бярэсце" і іншыя раскопкі. У 1999 г. у ніжніх пластах шурфа, закладзенага на Кобрынскім замчышчы недалёка ад старога маста праз р. Мухавец, археолагам А. Іoвым былі знойдзены абломкі керамічнага посуду, вырабленай да сярэдзіны XI ст.

​

Кобрын у IX-XX стст.

У IX-XII стст. Кобрынскія землі засялілі славяне. У канцы Х ст. тэрыторыі, населеныя валынамі і бужанамі, увайшлі ў склад Старажытнарускай дзяржавы са сталіцай у Кіеве. Так зацвердзілася Уладзіміра-Валынскае княства. Па паданні ў 983 г. пасля паспяховага паходу на яцвягаў князь Уладзімір у вусці Мухаўца пабудаваў крэпасць, пры якой вырас горад Бярэсце. Вышэй па цячэнні, у адзін дзень шляху, знаходзілася паселішча, на месцы якога і ўзнік Кобрын. Але гэтая назва пакуль не фігуравала ў летапісах таго часу. Валынская зямля неаднаразова пераходзіла з рук у рукі кіраўнікоў (аднымі з уладальнікаў земляў былі Рурыкавічы). У XII ст яна раздрабілася, сярод земляў была і Берасцейская. Але ў канцы XII ст. князь Раман Мсціслававіч зноў усе землі аб'яднаў у Галіцка-Валынскае княства. Ацаніўшы выгаднае абароннае размяшчэнне мясцовасці, ён распарадзіўся заснаваць на востраве, у дэльце Кобрыкі, замак. Гэта быў пачатак горада, яшчэ невядомага летапісцам. Пазней унук князя Рамана, Уладзімір Васільковіч, дакументальна засведчыць у 1287 г. заснаванне г. Кобрын у Іпацьцеўскім летапісе. Тым часам Кобрын ужо быў горадам. Дакладная дата ўзнікнення горада невядомая.

​

Па паданні, Кобрын вядзе свой пачатак ад рыбацкага паселішча, які стаяў пры ўпадзенні ракі Кобрынкі ў раку Мухавец. Ён знаходзіўся на шляху з Балтыйскага мора ў Чорнае мора: Вісла-Буг-Мухавец-Піна-Прыпяць-Днепр.

​

У 1315 г. землі да Буга былі далучаны да Вялікага княства літоўскага (ВКП), а Кобрын з 1387 па 1519 гг. быў цэнтрам удзельнага княства. На месцы старажытных дзядзінца і пасада з XIV па XVIII стст. існавалі замкі.

​

Па дамове 1366 г. Кобрын належаў Вялікаму князю літоўскаму Альгерду. Пазней Кобрын пераходзіць ва ўладанне сыну князя Фёдару Ратненскаму. Пасля 1404 г. грамату Вітаўта на валоданне Кобрыным атрымаў Раман, адзін з трох сыноў Фёдара. Раман стаў заснавальнікам дынастыі князёў Кобрынскіх. Пасля смерці Сямёна Раманавіча Кобрынскае княства належала яго ўдаве Ульяне, затым да 1512 г. - сыну Івану Сямёнавічу і яго жонцы Фёдары.

Княскі час Кобрына скончыўся ў 1518 г. са смерцю княгіні Ганны Сямёнаўны Кобрынскай. Але па нейкіх меркаваннях на еўрапейскіх картах таго часу не менш за два стагоддзі працягвала існаваць Кобрынскае княства - Cobrinol Ducatus.

​

Згодна з прывілеем караля Жыгімонта I Старога ад 7 чэрвеня 1519 г. Кобрынскае княства атрымлівае статус староства і фактычна становіцца каралеўскай вотчынай.

​

У 1532 г., пасля смерці караля Жыгімонта Старога, паводле яго іншага прывілея староства перайшло ва ўласнасць яго жонкі, каралевы і вялікай княгіні Боны Сфорцы, дачкі міланскага герцага. Пры ёй юрыдычна аформілася Кобрынская эканомія. Па яе ініцыятыве ў 1540 г. на тэрыторыі Кобрыншчыны праведзены канал каралевы Боны - першы вядомы на Беларусі меліярацыйны аб'ект. Першапачаткова Кобрын стаў цэнтрам Кобрынскага павета падляшскага ваяводства, потым у 1566 г. Берасцейскага ваяводства. У 2-й палове XVI ст. Кобрын становіцца каралеўскай уласнасцю з 800 га ворных Земляў.

​

У 1563 г. у Кобрын прыбыў каралеўскі рэвізор Дзмітрый Сапега. Пад яго кіраўніцтвам было зроблена апісанне ўсёй эканоміі ў т. зв. рэвізіях. У іх упершыню з'явіўся спіс назваў вуліц, нумароў дамоў з прозвішчамі іх уладальнікаў і родам заняткаў. Горад Кобрын займаў даволі значную плошчу. Ён размешчаны быў на 2 рэках - Кобрынцы і Мухаўцы, і падзяляўся на 2 часткі, у той і іншай было па тры вуліцы. Усіх пляцоў вылічана да 337. Уласна, пад гарадскімі сядзібамі знаходзілася да 240 дзесяцін; пад палявымі агародамі і палямі больш за 3000 дзесяцін. Горад прыносіў даход да 125 кап.

Стаўшы ўласнасцю каралевы Ганны Ягелонкі, у 1589 г. Кобрын атрымаў самакіраванне на аснове магдэбургскага права. Кобрыну дараваўся герб і пячатка. 10 снежня 1589 г. горад упершыню атрымаў уласны герб - у сярэбраным полі выява Святой Ганны і Маці Божай з немаўлём Ісусам на руках.

​

У сярэдзіне XVII ст. у Кобрыне налічвалася каля 1,7 тыс. жыхароў, было каля 500 дамоў. Паблізу замка сфарміравалася гандлёвая плошча, акружаная жылымі кварталамі, пабудаваны праваслаўны Спаскі манастыр. Сістэма вуліц мела радыяльны характар, асноўныя вулічныя напрамкі цягнуліся да рыначнай плошчы (раён сучаснай пл. Свабоды), на якой размясцілася ратуша і гандлёвыя рады. Такая планіровачная структура была тыповай для сярэднявечных паселішчаў. Пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 г. Кобрын увайшоў у склад Расійскай імперыі. У 1795 г. Маёнтак і сядзіба ў Кобрыне імператрыцай Кацярынай II у знак высокіх заслуг былі падораны ўжо фельдмаршалу А. В. Сувораву «у вечнае патомнае валоданне».

На плане Кобрына XVIII ст. можна сустрэць тыповыя назвы вуліц Малая, Малая ад Рынка, Свінская, Рачная і інш. Некаторыя вуліцы атрымалі назвы ад цэркваў: Мікольская, Прачысцінская. У той час Кобрын меў 377 двароў з дамамі. Мясцовая адміністрацыя займала Ніжні Кобрынскі замак.

​

У пачатку XIX у. тут жылі каля 2 тыс. жыхароў. Кобрынчане займаліся вырабам адзення і абутку, хлебапячэннем, цяслярскай і сталярнай справай, ганчарствам. У гэтыя ж гады Кобрын стаў выдзяляцца як буйны вузел шашэйных дарог. Пасля 1830 г. пачаўся паступовы ўздым эканомікі Кобрына. Першы генплан горада быў распрацаваны ў 1796 г. Па генплане 1846 г, забудова вялася пераважна драўлянымі дамамі, у цэнтры ставілі 2-павярховыя жылыя дамы з крамамі і майстэрнямі на ніжніх жылых паверхах. У сярэдзіне ХІХ ст. раён былога замка і гарадскі цэнтр перасекла новая шашэйная дарога Масква-Варшава, будаўніцтва якой пацягнула за сабой знос многіх старых пабудоў і змяненне мастацкага аблічча паселішча. Кобрын становіцца больш актыўным гандлёвым цэнтрам. З 1882 г. Адкрыўся рух на ўчастку Палескай чыгункі Пінск-Жабінка. У Кобрыне з'явілася жалезная станцыя. У 1897 працавала 30 прадпрыемстваў са 175 рабочымі, у горадзе дзейнічалі 2 шпіталі, пабудаваны ветравыя і конныя млыны, 195 крам.

​

У пачатку XX ст. у горадзе былі ўзведзены гасціны двор, гандлёвыя рады, сфарміраваўся гарадскі цэнтр.

На скрыжаванні вуліц Леніна і Пушкіна склалася плошча - адміністрацыйна-грамадскі і культурны цэнтр. Шматпавярховыя дамы пабудаваны на вуліцах Савецкай, Пушкіна, Піянерскай і інш. У паўднёвай частцы горада, на тэрыторыі былога аэрадрома індывідуальная забудова сядзібнага тыпу. Сфармаваліся 3 прамысловыя раёны. Зона адпачынку ─ парк ім. А.У Суворава (закладзены ў 1768) і пойма р. Мухавец. Па генплане 1980 (карэктаванне 2006) паэтапна добраўпарадкоўваецца агульнагарадскі цэнтр, пабудаваны будынкі хлебазавода, суда і інш. Захаваліся забудова плошчы Свабоды на месцы былой цэнтральнай рынкавай плошчы ─ жылыя дамы на яе паўднёвым баку і аптэка (з 18 ст.) станцыя (1846), жылы корпус Спаскага манастыра (16 ст., перабудаваны ў 17 ─ 18 стст.), сядзібны дом (да 1794, у Вялікую Айчынную вайну разбураны, адноўлены ў 1948), Кобрынская Мікалаеўская царква, касцёл (1843), Аляксандра Неўскага (1861), Петрапаўлаўская царква (1911), помнік Перамогі 1812 (1912).

​

Літаратура

1. Калінін, М. Ю. Прыродныя рэсурсы і ахова навакольнага асяроддзя Кобрынскага раёна: Навукова-папулярнае выданне. М.Ю. Калінін -  Мінск: ТАА Белсэнс, 2009. – 145 с.